مقدمه
اسیدوز شکمبه‌ای یکی از مشکلات شایع در گاوهای شیری است که بر عملکرد تولیدی و سلامت دام تأثیر منفی دارد. این بیماری ناشی از تغییرات شدید در محیط میکروبی شکمبه و کاهش pH آن است که منجر به تخمیر بیش‌ازحد و تولید مقادیر زیاد اسید لاکتیک می‌شود. کاهش سطح pH باعث اختلال در هضم، کاهش جذب مواد مغذی و بروز مشکلات متعددی مانند کاهش تولید شیر، لنگش و ضعف سیستم ایمنی دام می‌شود. در این مقاله، به بررسی عوامل ایجاد اسیدوز شکمبه‌ای، عوارض، انواع و راهکارهای مدیریتی و درمانی آن پرداخته خواهد شد.
عوامل اصلی در ایجاد اسیدوز شکمبه‌ای در گاوهای شیری
اسیدوز شکمبه‌ای معمولاً در اثر تغییرات ناگهانی در جیره غذایی رخ می‌دهد که باعث تخمیر سریع کربوهیدرات‌های قابل تخمیر در شکمبه و تولید بیش از حد اسید لاکتیک می‌شود. مهم‌ترین عوامل ایجاد این بیماری عبارتند از:
- افزایش مصرف خوراک‌های غنی از نشاسته: جیره‌هایی که حاوی مقدار زیادی غلات مانند ذرت و جو هستند، تعادل میکروبی شکمبه را بر هم زده و pH آن را کاهش می‌دهند.
- کمبود فیبر مؤثر: فیبر نقش کلیدی در تنظیم فرآیند تخمیر شکمبه دارد و مصرف ناکافی آن خطر بروز اسیدوز را افزایش می‌دهد.
- تغییر ناگهانی در جیره غذایی: جایگزینی سریع جیره‌های فیبری با جیره‌های کنسانتره‌ای بدون دوره تطبیق مناسب، منجر به تخمیر سریع مواد غذایی و کاهش pH شکمبه می‌شود.
- استرس گرمایی: استرس حرارتی باعث کاهش نشخوار و تولید بزاق شده و در نتیجه اسیدیته شکمبه افزایش می‌یابد.
- مدیریت نادرست تغذیه: تغذیه نامنظم و عدم توزیع یکنواخت خوراک موجب مصرف ناپایدار مواد غذایی و افزایش احتمال اسیدوز می‌شود.
عوارض اسیدوز شکمبه‌ای حاد
اسیدوز شکمبه‌ای حاد پیامدهای جدی برای دام دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:
- کاهش مصرف خوراک و افت تولید شیر
- افزایش خطر لنگش به دلیل آسیب به بافت‌های سم
- کاهش قابلیت هضم مواد مغذی و تأثیر منفی بر تولیدمثل
- نفخ شکمبه و مشکلات گوارشی
- تضعیف سیستم ایمنی و افزایش حساسیت به عفونت‌ها
انواع اسیدوز شکمبه‌ای
اسیدوز شکمبه‌ای به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
1. اسیدوز شکمبه‌ای حاد
در این وضعیت، pH شکمبه به کمتر از 5.2 کاهش یافته و تجمع سریع اسید لاکتیک، کاهش حرکات شکمبه و علائم شدید بیماری مانند کاهش شدید مصرف خوراک، نفخ و لنگش را به همراه دارد. این نوع اسیدوز معمولاً به دلیل مصرف ناگهانی مقادیر زیاد خوراک‌های غنی از نشاسته و کمبود فیبر ایجاد می‌شود. اگر به‌موقع درمان نشود، می‌تواند به مرگ دام منجر شود.
2. اسیدوز شکمبه‌ای تحت‌حاد (مزمن) (SARA)
در این حالت، pH شکمبه به‌طور مزمن بین 5.5 تا 5.8 باقی می‌ماند. این نوع اسیدوز تشخیص دشوارتری دارد اما در طولانی‌مدت باعث کاهش تولید شیر و بروز مشکلات سلامتی در دام می‌شود. این وضعیت اغلب به دلیل جیره‌های غذایی ناپایدار و کمبود فیبر ایجاد شده و علائم آن شامل کاهش وزن، کاهش مصرف خوراک و تغییر در کیفیت مدفوع است.
مدیریت و درمان اسیدوز شکمبه‌ای
راهکارهای پیشگیری از اسیدوز شکمبه‌ای
- تنظیم جیره غذایی متعادل: تأمین میزان کافی فیبر مؤثر و محدود کردن خوراک‌های پرنشاسته
- استفاده از بافرها: افزودن بی‌کربنات سدیم و سایر ترکیبات قلیایی برای حفظ تعادل pH شکمبه
- مدیریت صحیح خوراک‌دهی: تغذیه منظم و یکنواخت و اجتناب از تغییرات ناگهانی در جیره
- کاهش استرس گرمایی: تأمین تهویه مناسب و دسترسی دام به آب خنک
- مصرف مکمل‌های مخمری: استفاده از مخمرهای زنده برای تثبیت pH شکمبه و بهبود فرآیند تخمیر مواد غذایی
روش‌های درمان اسیدوز شکمبه‌ای
- درمان اسیدوز حاد:
- تزریق محلول‌های قلیایی: در موارد شدید، تزریق وریدی بی‌کربنات سدیم برای تنظیم سریع pH
- استفاده از پروبیوتیک‌ها: جهت بازگرداندن تعادل میکروبی شکمبه
- مدیریت سم و درمان لنگش: درمان حمایتی دام‌هایی که دچار لنگش ناشی از اسیدوز شده‌اند
- درمان اسیدوز تحت‌حاد (SARA):
- تغییر جیره غذایی: افزایش میزان فیبر و کاهش میزان نشاسته
- بهبود مدیریت خوراک‌دهی: اطمینان از مصرف یکنواخت خوراک و پرهیز از مصرف بیش‌ازحد غلات
- استفاده از افزودنی‌های خوراکی: مانند بافرها و مخمرها برای کمک به تنظیم pH شکمبه
نتیجه‌گیری
اسیدوز شکمبه‌ای از مشکلات جدی در گاوهای شیری است که اثرات منفی بر سلامت دام و تولید شیر دارد. با مدیریت صحیح تغذیه، تأمین فیبر کافی و استفاده از مکمل‌های مناسب می‌توان از بروز این بیماری پیشگیری کرد. همچنین، تشخیص سریع و درمان به‌موقع در موارد بروز بیماری، برای جلوگیری از عوارض شدیدتر، ضروری است.
منابع
- Plaizier, J. C., et al. (2008). “Subacute ruminal acidosis in dairy cows: The physiological causes, incidence and consequences.” The Veterinary Journal.
- Enemark, J. M. D. (2008). “The monitoring, prevention and treatment of sub-acute ruminal acidosis (SARA): A review.” Veterinary Journal.
- Owens, F. N., et al. (1998). “Acidosis in cattle: a review.” Journal of Animal Science.
